Penitenziali Irlandesi
PENITENZIALE DI FINNIAN
Irlanda, dopo il 575 d.C.
Quello di Finnian è il primo penitenziale irlandese che si conosca. Non può essere datato con accuratezza ma è sicuramente precedente a quelli di San Colombano. Se la cronologia della Vita di quest’ultimo può essere considerata attendibile (WALKER G.S.M., Sancti Columbani Opera, Dublin 1958, X-XII), secondo la dottrina più autorevole (BIELER L., The Irish Penitentials, Dublin 1975, 4) l’anno 575 può essere ragionevolmente scelto come terminus a quo per la redazione definitiva del Penitenziale.
Se da una parte gli studiosi (SEEBAS G., Regula Coenobialis Columbani, in Zeitschrift für Kirchengeschichte, XIV/1894, 437; ESPOSITO M., Notes on Latin learning and literature in Mediaeval Ireland, in Hermathena, XX/1930, 238) si dividano nell’identificare tale autore nell’irlandese Finnian di Clonard († 549) o nel gallese Finnian di Moville († 579), indubbiamente il Penitenziale nasce per esigenze monastiche, per poi essere completato in un secondo momento da disposizioni destinate al ceto ecclesiastico (cann. 10-28) e, da ultimo, ai laici (cann. 31-48).
A parte questa tripartizione ratione materiae che viene tradizionalmente segmentata dalla dottrina più autorevole (BIELER L., 5; VOGEL C., Les “Libri Paenitentiales”, Turnhout 1978, 65), il Penitenziale di Finnian, sia per il suo originale primato sia per essere stato redatto in tempi diversi, non è particolarmente accurato nell’esposizione dei temi che lo compongono né segue uno specifico disegno tassonomico.
Nonostante tale primitività metodologica e di impostazione, il Penitenziale di Finnian distingue con precisione il disvalore tra peccati di azione e di pensiero, ed introduce il principio ippocratico del contraria contrariis curare nel sacramento della confessione quale criterio standard per la comminazione delle sanzioni in relazione alla tipologia di peccato consumato.
L'edizione presentata in questa sede prevede l'aggiunta di quattro canoni iniziali presenti solamente nel manoscritto di Vienna rinvenibili nel Penitenziale di Cummean (X, 5.15-17): in dottrina, però, si dubita che tali norme fossero presenti nella struttura originaria del Penitenziale di Finnian (VOGEL C., 242).
PENITENTIALIS VINNIANI
<1.> Puer qui sacrificium communicat peccans cum pecode .C. dies peniteat cum pane et aqua.
<2.> In terga uero fornicantes, si pueri sint, annos .II., si uiri, .III.; si autem in consuetudine uertunt, <.VI.I> et modus paenitentia<e> addatur iudicio sacerdotis.
<3.> Desideria suis labiis conplentes .III. annos. Si in consuetudine fuerint adsueti, .VII. annos.
<4.> Puer de seculo ueniens cum aliqua puella fornicari nitens nec coinquinatus est, .XX. dies; si autem coinquinatus est, .C. dies; si uero, ut moris est, compleat suam uoluntatem, annum peniteat.
In nomine Dei Patris et Filii et Spiritus Sancti.
1. Si quis in corde suo per cogitationem peccauerit et confestim penituerit, percutiat pectus suum et petat a Deo ueniam et satis faciat et sanus sit.
2. Si autem frequenter cogitat et dubitat facere, aut uictor aut uictus fuerit, petat a Deo adiutorium per orationem et ieiunium diebus ac noctibus donec euanescat maligna cogitatio et sanus sit.
3. Si autem cogitauerit et uoluerit facere et non potuit sed facultas prohibuit eum, unum est peccatum sed non eadem penitentia; uerbi gratia, si fornicationem uoluit aut homicidium, quia effectus non expleuit, uoluntate iam peccauit in corde suo sed celeritate penitentiae potest adiuuari. Penitentia eius ipsa est: dimedium annum peniteat cum pane et aqua per mensura et annum totum abstineat se a uino et a carnibus.
4. Si qui<s> uerbo peccauerit per inreptionem et statim penituerit et <non> per difinitionem tale aliquid locutus est, submittere se debet ad penitentiam, sed superpositionem unam faciat; sed post haec caueat se de reliquo ne amplius peccet.
5. Si quis rixam facit de clericis aut de ministris Dei, ebdomadam peniteat dierum cum pane et aqua et sale et petat ueniam a Deo suo et proximo plena confessione et humilitate et sic potest Deo reconciliari et proximo.
6. Si quis surrexerit ad scandalum et disposuit in corde suo proximum percutere aut occidere, si clericus fuerit dimedium annum peniteat cum pane et aqua per mensura et annum totum abstineat se a uino et a carnibus et sic altario reconciliabitur; 7. si quis autem laicus fuerit ebdomadam dierum peniteat; quia homo seculi huius est, culpa leuior in hoc mundo et premium minus in futuro.
8. Si autem clericus fuerit et percusserit fratrem suum aut proximum et sanguinem effuderit, unum est ut occiderit eum, sed non eadem penitentia: annum integrum peniteat cum pane et aqua et sale et sine ministerio clericatus; et orare [se] debet cum fletu et lacrimis ut misericordiam consequatur a Deo, quia dicit scriptura: "qui odit fratrem suum homicida est"; quanto magis qui percutit. 9. Si autem laicus fuerit, .XL. dies peniteat et det aliquam pecuniam quem percutit, quantum arbitratus fuerit sacerdos aut iustus quisque. Clericus autem pecuniam dare non debet aut illi aut illae.
10. Si quis autem ruina fornicationis ceciderit et clericus fuerit <et> coronam suam perdiderit, si semel contigerit et celatum est hominibus sed notuit coram Deo, annum .I. peniteat cum pane et aqua per mensura et duobus annis abstineat se a uino et a carnibus, sed officium clericatus sui non amittat. Dicimus enim in absconso absolui esse peccata per penitentiam et per studium diligentius cordis et corporis. 11. Si autem in consuetudine peccati multo tempore fuerunt et in notitiam homonum non uenerit, tribus annis peniteat cum pane et aqua et officium clericatus amittat et aliis tribus abstineat se a uino et a carnibus, quia non minus est peccare coram Deo quam coram hominibus.
12. Si qui<s> autem clericorum ruina maxima ceciderit et genuerit filium et ipsum occiderit, magnum est crimen fornicatio et homicidium, sed redimi potest per penitentiam et misericordiam Dei. Tribus annis peniteat cum pane et aqua per mensura in fletu et <lacrimis atque> orationibus die ac nocte et postulet de Domini misericordia si forte habeat remissionem peccatorum et tribus aliis abstineat se a uino et a carnibus sine officio clericatus et quadragisimas in tribus annis nouissimis ieiunet cum pane et aqua <et> extorris existat de patria sua donec impleatur numerus .VII. annorum et ita iudicio episcopi uel sacerdotis suo officio restituatur. 13. Si autem non occiderit filium, minus peccatum sed eadem penitentia.
14. Si qui<s> autem ex clericis habuerit familiaritatem alicuius femine et ipse nihil mali fecerit cum ea nec commanendo nec oscolando illecebroso, penitentia haec est: quamdiu habeat abstineat se a communione altaris et peniteat .XL. diebus et noctibus cum pane et aqua et consortium femine de corde suo absciderit et ita restituatur altario.
15. Si autem multarum feminarum habuerit familiaritatem et earum commansionibus et oscolis inlecebrosis seipsum dederat, sed ipse, ut dicat, se seruauit a ruina, dimedium annum peniteat cum pane et aqua per mensura et dimedium aliud abstineat se a uino et a carnibus, sed non amittat officium clericatus, et post annum integrum penitentiae ita iungat se altario.
16. Si quis clericus concupiuit uirginem aut aliquam feminam in anima sua sed non dixit per labia, <si> semel tantum concupiuit debet penitere .VII. dies cum pane et <aqua per mensura>. 17. Si autem perseueranter concupiuit et non potuit, sed non suscipit eum mulier, siue erupuit dicere, iam mechatus est eam in corde suo, sed in corde non in corpore; unum est peccatum per corpus et animam sed non eadem penitentia. Penitentia eius haec est: .XL. dies <peniteat> cum pane et aqua.
18. Si quis clericus uel si qua mulier malifica uel malificus si aliquem maleficio suo deciperat, inmane peccatum est sed per penitentiam redimi potest; sex annis peniteat, tribus cum pane et aqua per mensura et in residuis .III. annis abstineat a uino et a carnibus. 19. Si autem non deciperat aliquem sed pro inlecebroso amore dederat alicui, annum integrum peniteat cum pane et aqua per mensura.
20. Si mulier maleficio suo partum alicuius perdiderit, dimedium annum cum pane et aqua peniteat per mensura et duobus annis abstineat a uino et a carnibus et sex quadragissimas <ieiunet> cum pane et aqua.
21. Si autem genuerit, ut diximus, filium et manifestum peccatum eius fuerit, .VI. annis, sicut iudicatum est de clerico, et in septimo iungatur altario, et tunc dicimus posse renouare coronam et induere uestimentum album debere et uirginem nuncupare. Ita clericus qui cecidit eodem modo in septimo anno post laborem penitentie debet accipere clericatus officium sicut ait scriptura: "septies cadit iustus et resurgit", id est post <septem> annos penitentie potest iustus uocari qui cecidit et in octauo non obtinebit eum malum, sed de cetero seruet se fortiter ne cadat, quia, sicut Solamon dicit, "sicut canes reuertens ad uomitum suum" 'hodibilis' fit ita qui per neglegentiam suam 'reuertitur ad peccatum suum'.
22. Si qui<s> iurauerit iuramentum falsum, magnum est crimen; aut uix aut non potest redimi, sed tamen melius est penitere et non disperare. Magna est enim misericordia Domini. Penitentia eius haec est: in primo numquam in uita sua iurare debet, quoniam "uir multum iurans" non iustificabitur "et plaga" de "domo" eius "non discedet", id est quecumque boni fecerit peribit et poena in futuro de tabernaculo eius non discedet; sed in presenti tempore caeleri medicina penitentiae preuenire oportet [de] perpetuas poenas in futuro et agere penitentiam .VII. annorum et de reliquo uite suae bene facere et ancillam siue seruum liberare siue pretium eius pauperibus et egenis dare.
23. Si qui<s> clericus homicidium fec<er>it <et occiderit proximum suum et mortuus fuerit>, .X. annis exterrem fieri de patria sua oportet et agat penitentiam .VII. annorum in alia urbe, tres ex his cum pane et aqua et sale per mensura et IIII. abstineat se a uino et a carnibus et ieiunet XLMAS cum pane et aqua et sal, et sic impletis .X. annis, si bene egerit et comprobatus fuerit testimonium abbatis siue sacerdotis cui commissus fuerit, recipiatur in patria sua et satis faciat amicis eius quem occiderat et uicem pietatis et oboedientie reddat patri et matri eius si adhuc in corpore sunt et dicat: ''ecce ego uobis pro filio uestro; quecumque dixeritis mihi faciam''. Si autem non satis egerit, non recipiatur in aeternum.
24. Si autem subito occiderit et non ex odio, et amici fuerunt ante, sed instincto diabuli per obreptione, tres annos peniteat cum pane et aqua per mensura et .III. alios abstineat se a uino et a carnibus, et non in sua patria.
25. Si qui<s> autem clericus furtum fecerit semel aut bis, id est si furatus est ouem proximi sui aut suem aut aliquod animal, anno integro peniteat cum pane et aqua per mensura et reddat quadruplum proximo suo. 26. Si autem non semel uel bis sed in consuetudine longa fecit, annis tribus peniteat, primo anno cum pane et aqua et sale per mensura et duos alios abstineat se a uino et a carnibus.
27. Si quis fuerit clericus diaconis uel alicui<us> gradus et laicus ante fuerit <et> cum filiis et filiabus suis et cum clentella habitet et redeat ad carnis desiderium et genuerit filium ex clentella propria sua, ut dicat, sciat se ruina maxima cecidisse et exsurgere debere; non minus peccatum eius est ut esset clericus ex iuuentute sua et ita est ut cum puella aliena peccasset, quia post uotum suum peccauerunt et postquam consecrati sunt a Deo et tunc uotum suum inritum fecerunt. .III. annos peniteant cum pane et aqua per mensura et alios .III. abstineant se a uino et a carne et non peniteant simul sed separantur, et tunc in .VII. anno iungantur altario et accipiant gradum suum.
28. Si qui<s> autem auarus clericus fuerit, crimen hoc magnum est "auaritia", quia idolatria nuncupatur, sed largitate et elymosinis et humilitate emendatur. Haec est penitentia huius criminis ut e contrariis contraria curet et emendet.
29. Si quis clericus iracundus aut inuidus aut detractor aut tristis aut cupidus, magna sunt peccata haec et capitalia et occidunt animam et demergunt eam in profundum inferni. Sed haec est penitentia eorum donec euellantur et eradicentur de cordibus nostris per auxilium Dei et per studium nostrum [diuinum]: petamus ueniam de Dei misericordia et de his uictoriam, [et] tamdiu in penitentia constituti in fletu et lacrimis die ac nocte quam diuuersantur haec in cordibus nostris. Sed e contrariis, ut diximus, festinemus curare contraria et mundemus ea de cordibus nostris et insinuamus uirtutes caelestes pro illis: patientia pro ira, mansuetudo et dilectio Dei et proximorum pro inuidia, pro detractione continentia cordis et lingue, pro tristitia gaudium spiritale, pro cupiditate largitas nasci debet. Dicit enim scriptura: "iracundia uiri iustitiam Dei non operatur", et inuidia lepra esse in lege iudicatur, detractio anathema, si<cu>t in scripturis dicitur: qui detrahit proximo suo eradicabitur de terra uiuentium; scilicet tristitia occidit uel consumit animam; "cupiditas radix omnium malorum est", sicut apostolus dicit.
RECENSIO V | RECENSIO S | |
30. Qui monasteria dispoliat se falso dicens captiuos reidmere .I. annum cum pane et aqua peniteat et omnia quae traxit pauperibus det et IIBUS annis sine uino et carnibus peniteat. | 30. Si quis clericorum sub falso nomine redemptionis captiuorum inuentus fuerit et dispoliare ecclesias et monasteriis, arguatur usque dum confundatur. Si conuersus fuerit, annum integrum peniteat cum pane et aqua per mensuram et omnia quecumque inuenta fuerint apud eum ex his quae congregauit pauperibus erogentur et fenerentur, et duobus annis abstineat se a uino et a carnibus. |
31. Si autem non conuersus fuerit, excommunicetur et anathema sit cum omnibus christianis; exterminabitur de patria sua et uirgis uirgeatur usquequo conuertatur si conpunctus fuerit.
32. Captiuis redimendis communicandum esse precipimus et exortamur.Ecclesiastico dogmate egen[en]is et pauperibus fenerandum est.
33. Et basilicis sanctorum ministrandum est et ex facultatibus nostris omnibus qui sunt in necessitatibus constituti conpatiendum est nobis et in domibus nostris suscipiendi sunt nobis peregrini, sicut preceptum est a Domino; infirmi s<unt> uisitandi et in uinculis constitutis ministrandum est et omnia Christi mandata "a minoribus usque ad maiora" implenda sunt.
34. Si qui<s> in ultimo spiritu constitutus fuerit uel si qua constituta sit licet peccatrix uel peccator fuerit et exposcerit communionem Christi, non negandum ei dicimus si promiserit uotum suum Deo et bene agat et accipiatur ab eo. Si conuersus fuerit in hunc mundum, impleat quod uouerit deo; sin autem non impleat uotum quod uouerit Deo, in caput suum erit et nos quod debemus non negabimus ei. Non cessandum est eripere predam ex ore leonis uel draconis, id est de ore diabuli, qui predam nostre anime deripere non desinit, licet in extremo line uite hominis adfectandum <et> nitendum sit.
35. Si qui<s> autem laicus ex malis actibus suis conuersus fuerit ad Dominum et omne[m] malum egerit, id est fornicando et sanguinem effundendo, tribus annis peniteat et inermis existat nisi uirga tantum in manu eius et non maneat cum uxore sua, sed in primo anno cum pane et aqua et sale ieiunet per mensura et non maneat cum uxorem; post penitentiam trium annorum det pecunia<m> pro redemptionem anime sue et fructum penitentie in manu[s] sacerdotis et cenam faciat seruis Dei et in cena consummabitur et recipietur ad communionem; intret ad uxorem suam post integram et perfectam penitentiam suam et si ita libuerit iungatur altario.
36. Si qui<s> laicus maculauerit uxorem proximi sui aut uirginem, annum integrum peniteat cum pane et aqua et non intret ad uxorem suam propriam et post annum penitentiae tunc recipiatur ad communionem et det elymosinam pro anima sua et non intret amplius fornicari cum extranea femina "quamdiu fuerit in hoc" corpore; uel si uirginem, duorum penitentia est annorum, primo cum pane et aqua, in alio XLMAS ieiunet et abstineat se a uino et a carnibus et det elimosinas pauperibus et fructum penitentie in manu[s] sacerdotis.
37. Si qui<s> laicus puellam Dei maculauerit et coronam suam perdiderit et genuerit filium ex ea, tribus annis peniteat ille laicus, .I. annum cum pane et aqua per mensura et inermis existat et non intret ad uxorem suam propriam, et in duobus annis abstineat se a uino et a carnibus et non intret ad uxorem suam. 38. Si autem non genuerit ex ea filium, sed tamen maculauit, annum integrum et dimedium peniteat, sed annum integrum cum pane et aqua et dimedium abstineat se a uino et a carnibus et non intret ad uxorem suam donec impleatur penitentia eius.
RECENSIO V | RECENSIO S | |
| 39. Si qui<s> intrat ad ancellam suam, uenundet eam et annum peniteat. | 39. Si quis laicus cum uxore propria intrauerit ad ancillam suam et ita debet fieri, ancillam uenundari, et ipse per annum integrum non intrabit ad uxorem suam propriam. | |
40. Si genuerit filium ex ea, liberet eam. | 40. Si autem genuerit ex illa ancilla filium unum aut duos uel tres, oportet <?> eum libera fieri ancilla, et si uoluerit uenundari eam, non permittatur ei, sed separentur ab inuicem et peniteat annum integrum cum pane et aqua per mensuram; et non intret amplius ad concubinam suam, sed iungatur propriae uxori. |
41. Si qui<s> habuerit uxorem sterilem non debet demittere uxorem suam propter sterilitatem suam, sed ita debet fieri, ambo manere in continentiam suam, et beati sunt si permanserint casti corpore usquequo iudicauerit deus illis iudicium uerum et iustum. Credo enim si tales fuerint quales fuerunt Abraham et Sarra siue Isaac et Rebecca et Anna mater Samuhel uel Elis[h]abet mater Iohannis, bene illis in nouissimo diregetur; dicit enim apostolus: et "qui habent uxores" sic "sint" quasi "non habentes. Preteriit enim figura mundi huius". Si autem manseremus fideles in his quecumque dederit Deus si<ue> prosperum siue contrarium, semper suscipiemus gloriam Dei in gaudio.
RECENSIO V | RECENSIO S | |
42-45. Si ab aliquo discesserit sua uxor et iterum reuersa fuerit, suscipiat eam, et ipsa annum .I. cum pane et aqua peniteat uel ipse si aliam duxerit. | 42. "Uxorem a uiro non discedere" dicimus, "sed si discesserit manere innuptam aut uiro reconciliari" secundum apostolum. 43. Si alicuius uxor fornicata fuerit et habitet cum alio uiro, non oportet adducere uxorem aliam quandiu fuerit uxor eius uiua <44> prima, si forte conuersa fuerit ad penitentiam, et decet suscipi eam, si satis ac libenter expeterit; sed dotem ei non dabit et seruiet uiro suo priori "quandiu fuerit in" corpore: uicem serui uel ancille expleat in omni pietate atque subiectione. 45. Sic et mulier, si dimissa fuerit ex uiro suo, non oportet alio uiro copolari "quandiu fuerit" uir eius "in" corpore prior, sed expectabit eum innupta in omni patientia et cas<ti>tate, si forte det Deus penitentiam in corde uiri eius; sed penitentia eorum haec est, id est uiri fornicarii siue mulieris fornicariae: annum integrum peniteant cum pane et aqua per mensuram separatim nec in uno lecto maneant. |
46. Continentiam esse in matrimonio precipimus et exortamur, quia matrimonium sine continentia non ligitimum sed peccatum est et non ad libidinem sed causa filiorum Deo auctore concessum est, sicut scriptum est: "et erunt duo in carne una", id est in unitate carnis per generationem filiorum et non libidine concupiscentie carnalis. Oportet enim tres quadragisimas in anno singulo abstinere se inuicem ex consensu ad tempus ut possint orationi uacare pro salute animarum suarum, et in nocte dominica uel sabbati abstineant se ab inuicem, et postquam conceperit uxor non intrabit ad eam usquequo genuerit filium et iterum ad hoc ipsum conueni[r]ent sicut apostolus dicit. Si autem perficerent secundum istam sententiam, tunc digni sunt Domini corpore, si cum bonis operibus expleant matrimonium, id est cum elimosinis et mandatis Dei implendis et uitiis expellendis, et in futuro cum Christo regnabunt cum sanctum Abraham et Isaac et Iacob Iob Noe omnibus sanctis, et tunc accipiant .XXX. fructum quem Saluator in euangelio enumerans et coniugiis deputauit.
47. Si quis fuerit cuius paruulus absque babtismum abscesserit et per neglegentiam perierat, magnum est crimen animam perdere, sed per penitentiam redimi potest, quia nullum crimen quod non potest ridimi per penitentiam "quamdiu sumus in hoc" corpore; annum integrum peniteant parentes cum pane et aqua et non maneant in unum lectum.
48. Si autem clericus non susciperit paruulum, si ex una plebe fuerit, annum integrum peniteat cum pane et aqua.
49. Non debet uocari clericus aut diaconus qui non potest babtizare neque accipere dignitatem clerici aut diaconi in ecclesia.
50. Monachi autem non debent babtizare neque accipere elimosinam.Si autem accipiant elimosinam, cur non babtizabunt?
51. Si quis fuerit cuius uxor fo<r>nicata est cum alio, non debet intrare ad eam donec peniteat secundum illam penitentiam quam supra posuimus, id est post annum integrum penitentiae.Sic et mulier non debet intrare ad uirum suum si fornicatus est cum alia muliere donec peniteat equali penitentia.
52. Si quis creaturam uel benedictionem Dei perdiderit, .VII. dies peniteat.
53. Non intrandum ad altare donec penitentia impleatur. FINIT.
DEO GRATIAS
Haec, amantissimi fratres, secundum sententiam scripturarum uel opinionem quorundam doctissimorum pauca de penitentiae remediis uestro amore conpulsus supra possibilitatem meam potestatemque temptaui scribere.Sunt preterea aliaque uel de remediis aut de uarietate curandorum testimonia, quae nunc breuitatis causa uel situs loci aut penuria ingenii non sinit nos ponere. Sed si qui diuine lectionis scrutator ipse magis inueniat aut si proferet meliora uel scripseret, et nos consentimus et sequeremur.
Finit istud opusculum quod coaptauit Uinniaus suis uisceralibus filiis dilectionis gratia uel religionis obtentu de scripturarum uenis redundans, ut ab omnibus omnia deleantur hominibus facinora.
