Penitenziali Irlandesi > Ciclo di San Colombano
PENITENZIALE DI COLOMBANO
(Testo "B")
Luxeuil/Bobbio, tra il 612 ed il 615 d.C.
Che il Penitenziale di San Colombano sia stato un work in progress composto da più parti redatte in tempi diversi, lo dimostra proprio il fatto che il Testo “B” è introdotto da una vera e propria prefazione sulla penitenza che lo separa nettamente dal Testo “A”.
Il Testo “B” è a sua volta suddivisibile in due sezioni di norme dedicate rispettivamente al ceto ecclesiastico (cann. 15 - 26) ed ai laici (cann. 27-34 e cann. 35-37).
Si ritiene, in particolare, che i cann. 25-26 che riguardano la partecipazione ai riti eretici - nello specifico quelli dei Bonosiani - siano stati aggiunti in Borgogna nei primi anni del sec. VII: c’è chi in dottrina sostiene che non siano di matrice colombaniana ma siano da attribuire a Eustasio di Luxeil (BIELER L., Aspetti sociali del "Penitenziale" e della "Regola" di s. Colombano in BIELER L. – SHARPE R., Ireland and the culture of early Medieval Europe, London 1987, 119-126).
In ogni caso il Testo “B”, per quanto elaborato in ambiente franco e merovingico, riflette gli standards tipici dei penitenziali celtici.
La dipendenza dal Penitenziale di Finnian è evidente: ciò non solo per la comunanza dei temi e della funzione della penitenza, ma per la dimensione vendicativa di quest’ultima. Anche nel Penitenziale di San Colombano, infine, emerge l’importanza dell’adozione della metodologia ippocratica del contraria contrariis curare.
DIVERSITAS CULPARUM DIVERSITATEM FACIT POENITENTIARUM
Nam et corporum medici diversis medicamenta generibus componunt: aliter enim vulnera, aliter morbos, aliter tumores, aliter livores, aliter putredines, aliter caligines, aliter confractiones, aliter combustiones curant. Ita igitur etiam spirituales medici diversis curationum generibus animarum vulnera, morbos, culpas, dolores, aegritudines, infirmitates, sanare debent. Sed quia haec paucorum sunt, ad pura scilicet cuncta cognoscere, curare ad integrum salutis statum, debilia revocare; vel pauca iuxta seniorum traditiones, et iuxta nostram ex parte intelligentiam (Ex parte namque prophetamus, et ex parte cognoscimus) aliqua proponamus.
De capitalibus primum criminibus quae etiam legis animadversione plectuntur, sanciendum est.
1. Si quis clericus homicidium fecerit, et proximum suum occiderit, decem annis exsul poeniteat. Post hos recipiatur in patriam, si bene egerit poenitentiam in pane et aqua, testimonio comprobatus episcopi vel sacerdotis, cum quo poenituit, et cui commissus fuit, ut satisfaciat parentibus eius quem occidit, vicem ilii reddens, et dicens: Quaecunque vultis, faciam vobis. Si autem non satisfecerit parentibus illius, nunquam recipiatur in patriam, sed more Cain vagus et profugus sit super terram.
2. Si quis ruina maxima ceciderit, et filium genuerit, septem annis peregrinus, in pane et aqua poeniteat: tunc primum sacerdotis iudicio iungatur altario.
3. Si quis autem fornicaverit sicut Sodomitae fecerunt, decem annis poeniteat; tribus cum pane et aqua; septem vero aliis abstineat se a vino et carne; et non maneat cum alio in aeternum.
4. Si quis vero fornicaverit quidem cum mulieribus, sed non filium generaverit, et in notitiam hominum non venerit; si clericus, tribus annis: si monachus vel diaconus, quinque annis; si sacerdos, septem; si episcopus duodecim annis.
5. Si quis periuraverit, septem annis poeniteat, et nunquam iuret postea.
6. Si quis maleficio suo aliquem perdiderit, tribus annis poeniteat cum pane et aqua per mensuram, et tribus aliis annis abstineat se a vino et carnibus, et tunc demum in septimo anno recipitur in communionem. Si autem pro amore quis maleficus sit, et neminem perdiderit, annum integrum cum pane et aqua, clericus ille poeniteat, laicus dimidium, diaconus duos, sacerdos tres, maxime si per hoc mulieris partum quisquam deceperit: ideo sex quadragesimas unusquisque insuper augeat, ne homicidii reus sit.
7. Si quis clericus furtum fecerit, id est, bovem, aut equum, aut ovem, aut aliquod animal proximi sui furatus fuerit, si semel, aut bis fecit, reddat proximo suo primum, et anno integro in pane et aqua poeniteat: si hoc consuevit, et reddere non potuerit, tribus annis poeniteat cum pane et aqua.
8. Si quis autem clericus, aut diaconus, vel alicuius gradus, qui laicus fuit in saeculo cum filiis et filiabus, post conversionem suam, iterum suam cognoverit clientelam [Forte, clientulam], et filium iterum de ea genuerit, sciat se adulterium perpetrasse, et non minus peccasse quam si ab iuventute sua clericus fuisset et cum puella aliena peccasset; quia post votum suum peccavit, postquam se Domino consecravit, et votum suum irritum fecit; idcirco similiter septem annis in pane et aqua poeniteat.
9. Si quis clericus per rixam proximum suum percusserit, et sanguinem fuderit, annum integrum poeniteat: si laicus, quadraginta diebus.
10. Si quis per seipsum fornicaverit, aut cum iumento, duobus annis poeniteat, si gradum non habet: si autem gradum aut votum, tribus annis poeniteat, si aetas non defendit.
11. Si quis concupiscit mulierem, et non potest facere, id est, non suscipit eum mulier, dimidium anni in pane et aqua poeniteat, et toto se abstineat anno a vino et carnibus, et communione altaris.
12. Si quis sacrificium perdiderit, anno poeniteat: si per ebrietatem aut voracitatem illud evomuerit, et negligenter illud dimiserit, tribus quadragesimis in pane et aqua poeniteat: si vero per infirmitatem, septem diebus poeniteat. Sed haec de clericis et monachis mixtim dicta sint. Caeterum de laicis.
13. Quicunque fecerit homicidium, id est, proximum suum occiderit, tribus annis inermis exsul, in pane et aqua poeniteat, et post tres annos revertatur in sua, reddens vicem parentibus occisi, pietatis et officii; et sic post satisfactionem iudicio sacerdotis iungatur altario.
14. Si quis laicus de alterius uxore filium genuerit, id est, adulterium commiserit, toro proximi violato, tribus annis poeniteat, abstinens se a cibis succulentioribus, et a propria uxore, dans insuper pretium pudicitiae marito uxoris violatae; et sic culpa illius per sacerdotem abstergatur.
15. Si quis vero laicus fornicaverit sodomitico ritu, id est, cum masculo, coitu femineo peccaverit, septem annis poeniteat: tribus primis cum pane et aqua et sale et fructibus horti siccis: quatuor reliquis abstineat se a vino et carnibus, et ita dimittatur illi sua culpa; et sacerdos oret pro illo, et sic iungatur altario.
16. Si quis autem fornicaverit de laicis cum mulieribus a coniugio liberis, id est, viduis, vel puellis: si cum vidua, uno anno: si cum puella, duobus annis (reddito tamen humiliationis eius pretio parentibus eius) poeniteat. Si autem uxorem non habuit, sed virgo virgini coniunctus est: si volunt parentes eius, ipsa sit uxor eius; ita tamen, ut anno ante poeniteant ambo; et ita sint coniugales.
17. Si quis autem laicus cum iumento fornicaverit, anno poeniteat, si uxorem habuit: si autem non habuit, dimidio anno: sic et qui uxorem habens propriis membris se ipsum violaverit, poeniteat.
19. Si quis laicus infantem suum oppresserit, vel mulier, anno integro in pane et aqua poeniteant, et duobus aliis abstineant se a vino et carnibus: et ita primum altario sacerdotis iudicio iungantur, et suum torum hunc licito maritus ille cognoscat. Sciendum est enim laicis, quod tempore poenitentiae illis traditae a sacerdotibus, non illis liceat suas cognoscere uxores, nisi post poenitentiam transactam; de media namque poenitentia [Forte, dimidiat namque poenitentiam].
19. Si quis laicus furtum fecerit, id est, bovem, aut equum, aut ovem, aut aliquod animal proximi sui furatus fuerit: si semel, aut bis fecit, reddat primum proximo suo damnum quod fecit, et tribus quadragesimis in pane et aqua poeniteat. Si autem saepe furtum facere consuevit, et reddere non potuerit, anno et tribus quadragesimis poeniteat, et deinceps nequaquam facere promittat; et sic in Pascha alterius anni communicet, id est, post duos annos (data tamen ante pauperibus de suo labore eleemosyna, et sacerdoti poenitentiam iudicanti epula) et ita abremittatur illi malae consuetudinis culpa.
20. Si quis laicus periuraverit; si per cupiditatem hoc fecerit, totas res suas vendat, et donet pauperibus, et convertatur ex integro ad Dominum, et tundatur omni dimisso saeculo, et usque ad mortem serviat Deo in monasterio. Si autem non per cupiditatem, sed mortis timore hoc fecit, tribus annis inermis exsul poeniteat in pane et aqua; et duobus adhuc abstineat se a vino et carnibus: et ita animam pro se reddens, id est, servum aut ancillam de servitutis iugo absolvens, et eleemosynas multas faciens per duos annos (in quibus illi licito uti facile cibis est cunctis, excepta carne) post septimum communicet annum.
21. Si quis laicorum per scandalum sanguinem federit, aut proximum suum vulneraverit, aut debilitaverit, quantum nocuit, tantum reddere cogatur: si autem non habet unde solvat, opera proximi sui primum agat, quandiu ille infirmus est medicumque quaerat, et post sanitatem eius quadraginta dies in pane et aqua poeniteat.
22. Si quis laicus inebriaverit se, aut usque ad vomitum manducaverit aut biberit, septimana in pane et aqua poeniteat.
23. Si quis laicus adulterare voluerit, aut fornicare cum sponsa, et concupierit mulierem proximi sui, et non fecerit, id est, non potuerit, quia mulier eum non suscepit, tamen ille paratus fuit ad fornicandum: confiteatur culpam suam sacerdoti, et ita quadraginta diebus in pane et aqua poeniteat.
24. Si quis autem laicus manducaverit, aut biberit iuxta fana; si per ignorantiam fecerit, promittat deinceps quod nunquam reiteret, et quadraginta diebus in pane et aqua poeniteat: si vero per contemptum hoc fecerit, id est, postquam sacerdos illi praedicavit quod sacrilegium hoc erat, et postea mensae daemoniorum communicaverit; si gulae tantum vitio hoc fecerit aut repetierit, tribus quadragesimis in pane et aqua poeniteat: si vero pro cultu daemonum, aut honore simulacrorum hoc fecerit, tribus annis poeniteat.
25. Si quis laicus per ignorantiam cum Bonosiacis aut caeteris haereticis communicaverit, stet inter catechumenos, id est, ab aliis separatus Christianis quadraginta diebus, et duabus aliis quadragesimis in extremo Christianorum ordine, id est, inter poenitentes, insanae communionis culpam dileat: si vero per contemptum hoc fecerit, id est, postquam denuntiatum illi fuerat a sacerdote, ac prohibitum, ne se communione sinistrae partis macularet, anno integro poeniteat, et tribus quadragesimis, et duobus aliis annis abstineat se a vino et carnibus; et ita post manus impositionem catholici episcopi, altario iungatur. Postremo de minutis monachorum agendum est sanctionibus.
26. Si quis vallum apertum in nocte dimiserit, superpositione poeniteat: si vero in die, viginti quatuor percussionibus, si non aliis supervenientibus apertum dimiserit: si quis hunc ipsum absolute praecesserit, superpositione poeniteat.
27. Si quis iumentum petens solus absolute [Leg. absque luto] lavaverit, superpositione poeniteat: si quis vero lavans licito coram fratribus stando hoc fecerit, si non necessitate luti largius abstergendi, viginti quatuor plagis emendetur.
28. Si quis vero etiam sedendo in iumento genua, aut brachia discooperuerit absque necessitate luti lavandi, sex diebus non lavet; id est, usque ad alteram diem dominicam inhonestus ille lavator pedes non lavet. Soli autem monacho secrete stando pedes lavare licet: seniori vero, etiam publice, sed altero pedes suos lavante licet stando lavari.
29. Ante praedicationem vero die dominica toti, exceptis certis necessitatibus, simul sint conglobati, ut nullus desit numero praeceptum audientium, excepto coco ac portario, qui et ipsi, si possint, satis agant, ut adsint quando tonitruum Evangelii auditur.
30. Confessiones autem dari diligentius praecipitur, maxime de commotionibus animi, antequam ad Missam eatur, ne forte quis accedat indignus ad altare, id est, si cor mundum non habuerit: melius est enim exspectare donec cor sanum fuerit, et alienum a scandalo ac invidia fuerit, quam accedere audacter ad iudicium tribunalis: tribunal enim Christi, altare: et corpus suum inibi cum sanguine iudicat indignos accedentes. Sicuti ergo a peccatis capitalibus et carnalibus cavendum est, antequam communicandum sit; ita etiam ab incertioribus vitiis et morbis languentis animae abstinendum est, ac abstergendum ante verae pacis coniunctionem et aeternae salutis compaginem.
Finit
