Penitenziali Irlandesi
PENITENZIALE DI CUMMEAN
Irlanda/Scozia, sec. VII (?)
Area di influenza culturale franca, sec. VIII (?)
La difficoltà di geolocalizzare e contestualizzare sotto il profilo cronologico questo Penitenziale è dovuta al fatto che è dubbia l'attribuzione certa della sua paternità non essendo possibile escludere dalla stessa né lo scozzese Cummaine Fota Vescovo di Clonfert († 662) - conosciuto anche come Cumineus Longus (BERNARD J. H. – ATKINSON R., The Irish Liber hymnorum, London 1898, I, 18-21; II, 108-112. ovvero come Cumianus Longius (GWYN E. J., An Irish Penitential, in Ériu VII/1914, 128) - né, come sostengono alcuni autori (BIELER L., The Irish Penitentials, Dublin 1975, 6) Cumine Ailbe Abate di Iona († 669) né, come teorizzano altri (VOGEL C., Les “Libri Paenitentiales”, Turnhout 1978, 67) Cummean Vescovo colombaniano di Bobbio († 711).
Il Penitenziale di Cummean è tuttavia ritenuto all’unanimità il testo più sistematicamente organizzato tra i Penitenziali celtici di area irlandese, dal momento che prevede una distinzione ratione materiae degli argomenti in esso trattati.
La sua struttura tassonomica lo divide, oltre che in un proemio di chiara provenienza greca, in otto parti, tante quanti sono i peccati capitali nell’impostazione metodologico-teologica di San Giovanni Cassiano (gola, lussuria, avarizia, ira, tristezza, accidia, superbia) che non si accorda con quella settenaria ora in uso nella Chiesa.
A tali capitoli si aggiungano le norme de minutis causis, quelle sulla pedofilia e sulle offese al Santissimo Sacramento ed un’omelia finale sulla condizione individuale del peccatore.
Il Penitenziale è stato scritto da un autore che sembra conoscere quelli gaelici sulle commutazioni, cioè le conversioni delle sanzioni penitenziali, dal momento che prevede una vera e propria suite testuale simile a quella contenuta nella Tavola delle Commutazioni.
PAENITENTIALE CUMMEANI
Incipit prologus de medicinae salutaris animarum.
1. De remediis uulnerum secundum priorum patrum diffinitiones dicturi sacri tibi eloqui, mi fidelissime frater, antea medicamina conpendi ratione intimemus.
2. Prima itaque est remisio qua baptizamur in aqua secundum illud: "nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non potest uidere regnum dei". 3. Secunda caritatis affectus, ut est illud: "remittuntur ei peccata multa, quia dilexit multum". 4. Tertia elymosinarum fructus secundum hoc: "sicut ignem extinguit aqua ita elymosina extinguit peccatum". 5. Quarta profusio lacrimarum domino dicente: "quia Achab fleuit in conspectu meo et ambulauit tristis coram me, non inducam mala in diebus eius". 6. Quinta criminum confessio psalmista testante: "dixi'' confitebor aduersum me iniustitiam meam domino ''et tu remisisti impietatem peccati mei". 7. Sexta adflictio cordis et corporis apostolo consolante: "dedi huiusmodi hominem Satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat in die domini nostri Iesu Christi". 8. Septima emendatio morum, hoc est abrenuntiatio uitiorum, euangelio contestante: "iam sanus factus es, noli ultra peccare, ne quid tibi deterius accedat". 9. Octaba intercessio sanctorum, ut est illud: "si quis infirmatur, inducat presbiteros ecclesiae et orent pro eo <et> inponent ei manus et unguentes eum oleo in nomine domini, et oratio fidei saluauit infirmum et alleuauit eum dominus et si in peccatis sit dimittuntur ei", et reliqua, et "multum ualet apud deum depraecatio iusti assidua". 10. Nona misericordiae et fidei meritum, ut est hoc: "beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur". 11. Decima conuersio et salus aliorum Iacobo confirmante: "quoniam qui conuerti fecerit peccatorem de errore uitae suae, saluauit animam suam a morte et cooperit multitudinem peccatorum suorum"; sed melius est tibi si infirmus fueris uitam solitariam ducere quam perire cum plurimis. 12. Undecima indulgentia et remissio nostra, ueritate promittente et dicente: "dimittite et dimittetur uobis". 13. Duodecima passio martyrii spe unica salutis indulgente et latroni cruento deo respondente: "amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso".
14. His ergo de canonis auctoritate prolatis patrum etiam statuta domini ore subrogatorum inuestigare te conuenit secundum illud: "interroga patrem tuum et adnuntiauit tibi, seniores tuos et dicent tibi"; item: "causa deferatur ad eos". 15. Statuunt itaque ut octo principalia uitia humanae saluti contraria his octo contrariis remediis sanantur. Uetus namque prouerbium est: contraria contrariis sanantur. Qui enim inlicita licenter commisit, a licitis licet cohercere se debuit.
I. Incipit de gula.
1. Inebriati igitur uino siue ceruisa contra interdictum saluatoris, ut dicitur, "adtendite ut non grauentur corda uestra in crapula et ebrietate aut in curis huius uitae, ne forte superueniat in uos repentina dies illa; tamquam laqueus enim ueniet super omnes qui habitant super faciem omnis terrae", apostolique: "nolite inebriari uino, in quo est luxoria", si uotum sanctitatis habuerint, .XL. diebus cum pane et aqua culpam deluant, laici uero .VII. diebus.
2. Qui cogit aliquem humanitatis gratia ut inebriatur, similiter ut ebrius peniteat. 3. Si odii causa, ut homicida iudicetur.
4. Qui psallere non potest stupens elinguis, superponat.
5. Qui anticipat horam canonicam uel suauiora ceteris sumat gulae tantum obtentu, cena careat uel duobus diebus in pane et aqua uiuat.
6. Qui autem superfluam uentris distentionem doloremque saturitatis sentit, I. diem. 7. Si autem ad uomitum infirmitate sine, .VII. diebus.
8. Si uero sacrificium euomerit, .XL. diebus. 9. Si autem infirmitatis causa, .VII. diebus. 10. Si in ignem proiecerit, .C. psalmos cantat. 11. Si uero canes lambuerint talem uomitum, .C. diebus qui euomit peniteat.
12. Furat cibum, .XL. diebus; si iterum, .III. XLMAS; si tertio, annum; si uero quarto iugi exilio sub alio abbate paeniteat.
13. Paruulus decem annorum aliquid furti faciens .VII. diebus peniteat. 14. Si uero postea .XX. annorum aliquid modici furti huic accederit, .XX. uel .XL. diebus.
II. De fornicatione.
1. Episcopus faciens fornicationem degradatus .XII. annos paeniteat.
2. Presbiter aut diaconus faciens fornicationem naturalem praelato ante monachi uotu .VII. ann(os) peniteat. Ueniam omni hora roget, superpositionem faciet in una quaque ebdomada exceptis LME diebus; post superpositionem pane sine mensura utatur et ferculo aliquatenus butero inpinguato [hoc est quadrante], et dominico die sic uiuat, ceteris uero diebus paxmatiui [i. .XII. pol(entarum) plenum uas de farina] panis mensura et miso parumper inpinguato, horti oleribus, ouis paucis, brittanico formello, c<h>immina [plenitudo .VI. ouorum gall(inaceorum)] romana lactis pro fragilitate corporum istius eui, tenucle uero uel batuti lactis [.XII. plenitudo ouorum gall(inaceorum)] sextario romano sitis gratia et aquae talimpulo, si operarius est, et lectum non multo foeno instructum habeat; per .III. Quadragesimas anni superaddat aliquid prout uirtus eius a<m>miserit; semper ex intimo corde defleat culpam suam oboedientiamque prae omnibus libentissime excipiat. Post annum autem et dimidium eucharistiam sumat et ad pacem ueniat et psalmos cum fratribus canat, ne penitus anima tanto tempore caelestis medicinae ieiuna interiat.
3. Si inferiori gradu quis positus sit monachus, .III. quidem annos peniteat, sed iam mensura non grauetur panis; si operarius est, sextarium de lacte romanum et alium de tenucla et aqua quantum sufficiat pro sitis ardore sumat.
4. Si uero sine monachi uoto presbiter aut diaconus sic peccauerint, sicut monachus sine gradu peniteant. Si autem post peccatum uoluerit monachus fieri, in districto proposito exalii anno et dimedio peniteat sic; habet tamen abbas huius rei moderande facultatem, si oboedientia eius placita fuerit deo et abbati suo.
6. Peccans cum pecode ann(um) peniteat; si ipse solus, .III. XLMAS; si cum gradu, ann(o); puer .XV. annorum .XL.
7. Moechator matris suae ann(is) .III. cum peregrinatione perenni peniteat.
8. Moechantes in labiis, .IIII. ann(is) peniteant; si in consuetudine fuerint adsueti, .VII. ann(is) peniteant.
9. Sic qui faciunt scelus uirile ut sodomite, .VII. ann(is) peniteant. 10. Si uero femoribus, .II. ann(is).
11. Qui concupiscit mente tantum fornicari sed non potuit, .I. ann(o) peniteat, maxime in tribus XLMIS. 12. Qui per turpiloquium uel aspectu coinquinatus est, non tamen uoluit fornicari corporaliter, .XX. vel XL. diebus iuxta qualitatem peccantis peniteat. 13. Si autem inpugnatione cogitationis uiolenter coinquinatus est, .VII. diebus peniteat. 14. Qui diu inluditur fornicari a cogitatione tepidius ei repugnans, .I. uel .II. uel pluribus diebus, quantum exierit diuturnitas cogitationis, peniteat.
15. Qui in somnis uoluntate pullutus est, surgat canat -que genua flectendo .VIIII. In ordine psalmos, in crastino cum pane et aqua uiuat; uel .XXX. psalmos flectendo genua unius cuiusque in fine canat. 16. Uolens in somno peccare siue pullutus sine uoluntate, [.XII.] .XV. psalmos; peccans <sed> non pullutus, .XXIIII.
17. Clericus semel fornicans anno .I. cum pane et aqua; si genuit filium, .VII. ann(os) peniteat exul; sic et uirgo.
18. Qui diligit aliquam feminam inscius alicuius mali praeter sermocinationes quasdam, .XL. diebus peniteat. 19. Osculatus autem et amplectans, annum .I., maxime in tribus XLMIS. 20. Diligens mente tantum, .VII. diebus. 21. Si autem dixit sed non est susceptus ab ea, .XL.
22. Laicus fornicando et sanguinem effundendo conuersus tribus annis peniteat; in primo et in tribus XLMIS reliquorum cum pane et aqua et in totis sine uino, sine carne, sine armis, sine uxore.
23. Laicus maculans uxorem uel uirginem proximi sui, .I. anno cum pane et aqua sine uxore propria peniteat.
24. Si autem puellam Dei maculauerit et genuerit ex ea filium, tribus annis inermis, in primo cum pane et aqua, in aliis uero sine uino carneque. 25. Si uero non genuit sed polluit, .I. annum et dimidio sine diliciis, sine uxore peniteat.
26. Qui autem ad suam intrat ancillam, uendat eam et .I. ann(o) peniteat. 27. Si genuerit ex ea filium, liberet eam.
28. Cuius uxor est sterilis, ambo, et ille et illa, in continentia sint. 29. Si ab aliquo sua discesserit uxor et iterum reuersa fuerit, suscipiat eam sine dote, et ipsa .I. annum cum pane et aqua peniteat, uel ipse, si aliam duxerit.
30. Qui in matrimonio, in tribus XLMIS anni et sabbato et in dominico nocte dieque et in duobus legitimis et concepto semine et in menstruo tempore continens fieri debet usque ad modum sanguinis consummandum.
31. Post partum abstineat, si filius, .XXXIII., si filia, LXVI.
32. Cuius filius sine baptismo neglegentia mortuus fuerit, tribus annis, in primo cum pane et uino, in aliis duobus sine diliciis coniugioque.
33. Si clericus de una plebe non eum susceperit, ann(um) .I. peniteat; si non de una plebe, semianno.
III De filargiria.
1. Faciens furtum semel, .I. ann(o) peniteat; si iterum, .II. annis. 2. Si puer .XL. uel .XXX. diebus, ut est aetas uel qualitas eruditionis.
3. Thesaurizans superflua in crastinum tempus per ignorantiam, tribuat illa pauperibus; si autem per contemptum arguentium, elymosina et ieiunio sanetur iudice sacerdote; permanens uero in auaritia alienetur.
4. Qui repetit auferentem quae sua sunt contra interdictum domini apostolique, tribuet ea egentibus quae repetit.
5. Qui aliena diripit quolibet modo, quadruplum reddat ei cui nocuit. 6. Si non habet unde reddat, peniteat ut supra diximus. 7. Furatus consecrata ut supra diximus peniteat, sed clausus.
8. Qui periurium iurat, .IIII. ann(os) peniteat. 9. Qui autem deducit alium in periurium ignorantem, .VII. ann(os) peniteat. 10. Qui deductus est ignorans et postea recognoscit, .I. ann(um). 11. Qui uero suspicatur quod in periurium deducetur et tamen iurat pro consensu, duos annos peniteat.
12. Falsum testimonium dicens primo placeat proximo suo qualeque fratri inposuit tali iudicio damnetur iudice sacerdote.
13. Qui non implet quodlibet eorum pro quibus dominus dicit: "uenite, benedicti patris mei", et cetera, quanto tempore sic mansit tanto peniteat largusque uiuat tenileto; sin autem, abscedatur.
14. Clericus habens superflua donet ea pauperibus; sin autem, excommunicetur. 15. Si postea penitet, quo tempore fuit in contradictione in poenitentia semotus uiuat.
16. Mendax pro cupiditate placeat largitate ei quem frustrauit. 17. Mendax uero per ignorantiam et non nouit, confitetur ei cui mentitus est et sacerdoti et hora tacendi damnetur uel . XV. psalmis. 18. Si uero de industria, .III. diebus tacendi peniteat uel .III. psalmis, si praeest.
(IV.) V. De ira.
1. Qui fratrem contristet iuste uel iniuste conceptum rancorem eius satisfactione leneat et sic potest orare. 2. Si autem est inpossibile recipi ab eo, sic tantum peniteat iudice sacerdoti. 3. Is uero qui non recipit eum quanto tempore inplacabilis fuit tanto cum pane et aqua uiuat.
4. "Homicida" ille "qui odit fratrem suum", quamdiu non repellit odium in pane et aqua sit et ei quem oderat "caritate non ficta" copuletur. 5. Qui homicidium odii meditatione facit, relictis armis usque ad mortem mortuus mundo uiuat Deo. 6. Si autem post uota perfectionis, cum peregrinatione perenni mundo moriatur. 7. Qui autem per furorem facit et non ex meditatione, .III. ann(os) cum pane et aqua, elimosinis orationibusque peniteat. 8. Si autem casu nolens occiderit proximum suum, .I. ann(um) peniteat.
9. Qui per rixam ictu debilem uel deformem hominem reddit, inpensa in medicos curat et maculae pretium et opus eius donec sanetur restituat et dimedium anni peniteat. 10. Si uero non habeat unde restituat haec, .I. annum peniteat. 11. Qui ictum proximo suo dederit et non nocuit, .I. uel .II. uel .III. XLMIS in pane et aqua peniteat.
12. Fratrem cum furore maledicens ei cui maledixerit placat et .VII. diebus cum pane et aqua uiuat remotus. 13. Qui uerba aceruiora protulerit in furore, non tamen iniuriosa, satis faciens fratri superponat. 14. Si autem cum pallore uel rubore uel tremore tacuit tamen, .I. diem cum pane et aqua sit. 15. Qui mente tantum sentit commotionem, satis faciat ei qui illum commouit. 16. Qui uero non uult confitere ei qui se commotauit, abscedatur pestifer ille a coetu sanctorum; si penitet, quanto tempore contradicit tanto peniteat.
(V.) VI. De tristitia.
1. Qui diu amaritudinem in corde retinet, hilari uultu et leto corde sanetur. 2. Si autem non cito eam deponat, ieiunio iudice sacerdote emendat. 3. Si autem iterat, abscedatur donec alacer laetusque in pane et aqua agnoscat delictum suum.
(VI.) VII. De accidia.
1. Otiosus opere extraordinario oneretur et somnolentus uigilia propensiori, id est, tres uel psalmis occupetur.
2. Uagus instabilisque quis sanetur unius loci mansione operisque sedulitate.
(VII.) VIII. De iactantia.
1. Contentiosus etiam alterius sententiae subdat se; sin autem, anathemazatur ut regno dei est alienorum.
2. Iactans in suis benefactis humiliat se, alioquin quicquid boni fecerit humanae gloriae causa perdidit.
(VIII.) VIIII. De superbia.
1. Qui aliquam nouitatem extra scripturas, ut deuenerit in heresim, praesumit, alienetur. 2. Si autem penitet, suam publice sententiam damnet et quos decipit ad fidem conuertat et ieiunet ad iudicium sacerdotis.
3. Qui superbos ceteros qualibet dispectione arguit, primo satis faciat eis, deinde ieiunet iudicio sacerdotis.
4. Inoboediens maneat extra concilium sine cibo et pulset humiliter donec recipiatur quanto -que tempore inoboediens fuit tanto in pane et aqua sit.
5. Blasphemus etiam simili decreto sanetur.
6. Qui murmurat, separetur et opus eius abieciatur; cum semipane debe<t>o aquaque maneat.
7. Inuidus satis faciat ei cui inuidit; si autem nocuit, largitate placeat ei peniteatque. 8. Qui causa inuidie detrahit uel libenter audit detrahentem, .IIIIOR diebus cum pane et aqua separatus ieiunet. 9. Si uero de eo qui praeest, .VII. diebus sic peniteat et seruiat ei libenter de reliquo. 10. Sed, ut quidam ait, non est detrahere uera dicere, sed secundum euangelium "corripe eum inter te et ipsum solum" prius, et postea, "si te non audierit", uoca alterum; si uos non audierit, "dic ecclesiae".
11. Dilatus et dilator consimili persona. Si dilatus negauerit, ann(o) .I. simul peniteant, in una quaque ebdomada duobus diebus in pane et aqua, et biduo in fine unius cuiusque mensis, omnibus fratribus subponentibus et deum eis iudicem fore contestantibus. 12. Permanentes autem in obstinatio<ne> anno emenso altaris communione sub iudice flamma sociantur et Dei iudicio relinquantur. 13. Si quando alter fuerit confessus, quantum alteri laboris intulerit tantum sibi multiplicetur.
14. Si quis autem uerbositate diligens fratrem deroget ei, <.I.> die uel .II. tacens peniteat. 15. Si autem confabulatione, .XII. psalmos canat.
16. Mala non recipientium sanitatem retractans, ne ceteri eis consentiant, uel uituperatione mali boni -que confirmandi obtentu aut lugubri miseratione, medicus aestimandus est; si ista tria defuerint, detractor, et .XXX. in ordine canat psalmos.
17. Qui abbati excusationem praetendit uel yconimis, si ignarus regulae, .I. die peniteat; si uero gnarus, superponat.
18. Qui autem de industria cuicumque seniori flecti dedignatur, cena careat.
19. Reticens peccatum fratris quod est ad mortem arguat eum cum fiducia et quanto tempore reticuit tanto in pane et aqua uiuat. 20. Si peccatum paruum reticuit, arguat quidem eum, sed psalmis siue ieiunio iudice sacerdote peniteat. 21. Qui alios proterue arguit, leniat primo eos et .XXX. psalmos canat. 22. Qui peccatum pudendum fratri inputat priusquam seorsum arguat eum, satis faciens ei tres diebus peniteat.
23. Qui solus cum sola loquitur uel sub eodem tectu in nocte maneat, cena careat. 24. Si uero post interdictum, cum pane et aqua peniteat.
25. Alii statuunt .XII. triduana pro anno repensanda, quod ego nec laudo nec uitupero. 26. Alii .C. dies cum semipane mensurae et paxmatiuo aquae et sale, et .L. psalmos in una quaque nocte canet. 27. Alii quinquaginta superpositiones una interueniente nocte. 28. Alii paenitentiam aegris statuunt ut elemosinam dant, hoc est, praetium uiri uel ancillae; sed apt<i>us est si dimedium omnium que possidet unus quisque det, et si quem fraudauit, quadruplum reddat ei.
(IX.) X. De minutis causis.
1. Si casu aliquo neglegens quis sacrificium perdat, relinquens illud feris et alitibus deuorandum, si excusabiliter, tres XLMIS, sin uero, ann(o) peniteat.
2. Qui communicauerit non ignorans ab ecclesia excommunicato, .XL. peniteat.
3. Sic qui manducauerit morticinam inscius; sin uero, ann(o) peniteat.
4. Sciendum uero est quod quanto quis tempore moratur in peccatis tanto ei agenda paenitentia est.
5. Si cui iniungitur opus aliquod et contemptus gratia illud non fecerit, caena careat. 6. Qui non occurrit ad secundi psalmi consummationem, canat in ordine .VIII. psalmos. 7. Si excitatus fuerit post missam, quicquid cantauerint fratres replicet ex ordine et postulet ueniam. 8. Si uero secundo non ueniat, caena careat.
9. Si quis errans commutauerit aliquid de uerbis sacrorum ubi periculum adnotatur, tres superpositiones faciat.
10. Si sacrificium terratenus neglegendo ceciderit, superpositio sit.
11. Pro bonis regibus sacra debemus offerre, pro malis nequaquam.
12. Presbiteri uero pro suis episcopos non prohibentur offerre.
13. Qui praebent ducatum barbaris .XIIII. ann(os) peniteant, si tamen non accederit stragis christianorum; sin uero, relictis armis usque ad mortem mundo mortui deo uiuant.
14. Qui monasteria dispoliat se falso dicens captiuos redimere, .I. ann(o) cum pane et aqua, et omnia quaecumque traxerit pauperibus det et duobus annis sine uino carneque peniteat.
15. Qui creaturam perdiderit, .VII. diebus peniteat.
16. Animalis qui carnis morticinam manducauerit, cuius mortem nescierit, tertia anni parte cum pane et aqua uiuat et reliqua sine uino carneque.
(X.) XI. Ponamus nunc de ludis puerilibus priorum statuta patrum nostrorum.
1. Pueri soli sermocinantes et transgredientes statuta seniorum .III. superpositionibus emendantur. 2. Osculum simpliciter facientes, .VI. superpositionibus; inlecebrosum osculum sine coinquinamento, .VIII.; si cum coinquinamento siue amplexu, .X. superpositionibus corrigantur. 3. Post autem annum .XX. [id est adulti] idem committentes .XL. diebus separati a mensa et extores ab ecclesia cum pane et aqua uiuant.
4. Minimi uero fornicationem imitantes et inritantes se inuicem, sed coinquinati non sunt propter inmaturitatem aetatis, .XX. diebus; si uero frequenter, .XL.
5. Puer qui sacrificio communicat peccans cum pecode, centum diebus.
6. Pueri autem .XX. annorum se inuicem manibus coinquinantes et confessi fuerint antequam communicant, .XX. uel .XL. diebus. 7. Si iterauerint post paenitentiam, .C. diebus; si uero frequentius, separantur et ann(o) peniteant.
8. Supra dicta aetas inter foemora fornicans, .C. diebus; id iterum faciens, annum.
9. Puer paruulus oppressus a maiore annum aetatis habens decimum, ebdomadam dierum ieiunet; si consentit, .XX. diebus.
10. Isdem aliquid furti comedens .VII. diebus peniteat. 11. Si post uicesimum annum aliquid modicum furti huic accederit, .XX. diebus peniteat. 12. Si uero in uirili aetate aliquid simile accederit, .XL. diebus; iteratum uero, C. diebus; in consuetudinem uertunt, annum.
13. Uir semet ipsum coinquinans, primo .C. diebus; iterans, annum. 14. Uiri inter femora fornicantes, primo ann(um), iterantes duobus annis. 15. In terga uero fornicantes, si pueri sunt, duobus annis; si uiri, tribus annis uel IIIIOR; si autem in consuetudinem uertunt, N_VII. Annis et modus penitentiae addatur iudice sacerdote. 16. Desideria labiis complentes, .IIII. ann(is); si in consuetudinem fuerant adsueti, .VII. ann(os).
17. Puer de saeculo ueniens nuper cum aliqua puella fornicari nitens nec coinquinatus, .XX. diebus; si autem coinquinatus est, .C. diebus; si uero, ut moris est, suam compleat uoluntatem, ann(o) peniteat.
18. Quidam commedens sui corporis cutem, id est scabiem, si<ue> uermiculos qui pedecle nuncupantur suam nec non bibens urinam stercoraue comedens, cum inpositione manus episcopi anno integro cum pane et aqua peniteat.
19. Benedicens infantulum uice baptismi annum extra numerum peniteat siue cum pane et aqua expleat. 20. Si uero mortuus fuerit infans sub tali tantum benedictione, iudicio senatus peniteat homicida ille.
21. Paruuli se inuicem percutientes .VII. diebus peniteant; si autem maioris aetatis, .XX. diebus; si uero adoliscentes, .XL. diebus peniteant.
(XI.) XII. De questionibus sacrificii.
1. Qui bene non custodierit sacrificium et mus comedit illud, XL. diebus peniteat. 2. Qui autem perdiderit in ecclesia, id est, ut pars ceciderit et non inuenta fuerit, XX. diebus. 3. Qui autem perdiderit suum crismal aut solum sacrificium in regione qualibet et non inueniatur, tres XLMAS uel annum. 4. Perfundens aliquid de calice super altare quando auferatur linteamen, VII. diebus peniteat, aut si abundantius effuderit, superpositionibus VII. diebus peniteat. 5. Si cadentis de manu sacrificium ceciderit in stramentum, VII. diebus peniteat a quo ceciderit. 6. Qui effudit calicem in fine sollemnitatis misse, XL. diebus peniteat.
7. Sacrificium euomens grauatus saturitate uentris, si in ignem proiecerit, XX. diebus, sin autem, XL. 8. Si uero canes comederint talem uomitum, C. 9. Si autem dolore, et in ignem proiecerit, C. psalmos canat.
10. Si uero neglexerit quis sacrificium accipere et non interrogat nec aliquid causae excusabilis exsteterit, superponat; et qui acciperit sacrificium pollutus nocturno somno, sic peniteat.
11. Diaconus obliuiscens oblationem adferre donec auferatur linteamen quando recitantur pausantium nomina similiter peniteat.
12. Qui dederit alicui liquorem in quo mus uel mustella mortua inuenitur, tribus superpositionibus peniteat. 13. Qui uero nouerit postea quod tali abusus est potu, superponat. 14. Si autem in farina aut in aliquo siccato cibo aut in pultu uel in lacte coagolato istae inueniuntur bestiole, quod sit circa corpora illarum foras proieciatur, omne reliquum sana sumatur fide.
15. Qui non idonea manu tangit limphaticum alimentum, C. emendetur animalibus plagis. 16. Si autem aliquid decoloratum fuerit liquoris, distributor VII. emendatur ieiunio dierum. 17. Qui autem hoc sumpsit inscius et postea recognoscit, ter quinis diebus concauum cruciat in ieiunio stomachum.
18. Quicumque comederit uel biberit quod intinctum a familiari bestia fuerit quae est muriceps, III. superpositionibus sanetur.
19. Qui neglegentiam erga sacrificium fecerit, ut siccans uermibusque consumptum ad nihilum deuenerit, tres XLM^ cum pane et aqua peniteat. 20. Si autem integrum, sed inuentum fuerit in eo uermis, comburatur et cinis eius sub altari abscondatur, et qui neglexerit quater denis diebus suam neglegentiam saluat. 21. Si cum consummatione saporis decoloratur sacrificium, XX. diebus expleatur ieiunium; conglutinatum uero, VII. diebus.
22. Qui merserit sacrificium, continuo bibat aquam quae in crismali fuerit sumatque sacrificium et per X. soles emendat culpam. 23. Si sacrificium ceciderit de manibus offerantis terratenus et non inueniatur, omne quodcumque inuentum fuerit in loco in quo ceciderit comburetur et cinis eius ut supra abscondatur; sacerdos deinde demedio anno damnetur. 24. Si uero inuentum fuerit sacrificium, locus scopa mundetur et stramen ut supra diximus igne comburetur et sacerdos XX. diebus peniteat. 25. Si usque ad altare tantum fuerit lapsum, superponat. 26. Si uero de calice aliquid per neglegentiam stillauerit in terra, lingua lambetur, tabula radatur, igni sumatur, ut supra diximus celatur, L. diebus peniteat. 27. Si super altare stillauerit calix, sorbeat minister stillam et ternis peniteat diebus et linteamina quae tangerit stilla per tres abluat uices calice subter posito et aquam ablutionis sumat. 28. Si quando intra luitur calix stillauerit, prima uice XII. a ministro canantur psalmi, si secunda uice, <...>, si tertia, III.
29. Si titubauerit sacerdos super oratione dominica quae dicitur periculosa, si una uice, L. plagis emundatur, si secunda, C., si tertia, superponat.
1. Sed hoc in omni paenitentia solerter intuendum est, quanto quis tempore in delictis remaneat, qua eruditione inbutus, qua inpugnatur passione, qualis existat fortitudine, qua uidetur adfligi lacrimabilitate, quali compulsus est grauatione peccare. 2. Omnipotens etenim deus, qui corda omnium nouit diuersasque naturas indidit, non aequali lance paenitudinis pondera peccatorum pensabit, ut est illud propheticum: "non enim in serris triturabitur git neque rota plaustri super cimminum circuiet; sed in uirga excutitur git et chymminum in baculo, panis autem comminuetur"; <uel> ut est illud: "potentes potenter tormenta patiuntur".
3. Unde et quidam sapiens domini ait: cui plus creditur, plus ab eo exigitur. Discant igitur sacerdotes domini qui in ecclesiis praesunt quia pars eis data est cum his quorum delicta repropitiauerunt. 4. Quid est autem repropitiare delictum, nisi, cum adsumpseris peccatorem [ad poenitentiam], admonendo, hortando, docendo, instruendo, adduxeris eum ad poenitentiam, ab errore correxeris, a uitiis emendaueris et efficeris eum talem ut ei conuerso propitius fiat deus, pro delicto repropitiare diceris? 5. Cum ergo talis sacerdos sis et talis sit doctrina tua et sermo tuus, pars tibi datur eorum quos correxeris, ut illorum meritum sit tua mercis et illorum salus tua gloria.
FINITUS EST HIC LIBER SCRIPTUS A COMMINIANO.
