Letteratura Penitenziale
I CANONI PENITENZIALI DELLA COLLECTIO CANONUM HIBERNESIS
Irlanda (?), tra il 669 e il 748 d.C.
Di difficile contestualizzazione storico-geografica, la Collectio Canonum Hibernensis non è un'opera penitenziale stricto sensu, ed i suoi canoni penitenziali non devono essere confusi con in Canones Hiberneses.
Nata molto probabilmente in seno alla Chiesa Celtica (ne sarebbe prova il rinvio a numerose norme di diritto bréhon) grazie all'intervento di due monaci eruditi, Cú Chuimne di Iona († 747) e Ruben di Dairinis († 725), l'attuale configurazione dell'opera è quella che risulta dalla sua larga diffusione sul continente europeo.
Al riguardo, infatti, occorre ricordare che la Collectio Canonum Hibernensis è oggi un'eclettica raccolta di diritto canonico composta da testi sinodali (certamente irlandesi, ma anche di matrice orientale ed africana), nonché da estratti scritturali e testi patristici. Quest'ultimi sia continentali (Origene, Girolamo, Agostino, Papa Gregorio I, Eusebio di Cesarea e Gregorio Nazianzeno) che insulari (Gildas, Finnian).
Conferma del suo ampio seguito continentale, è data dal fatto che sono giunte fino a noi due distinte versioni di lunghezze diverse: il Testo "A" in 65 libri, ed il Testo "B" in 69, che ci è stato tramandato, per lo più, in manoscritti di origine bretone (WASSERSCHLEBEN F.W.H., Die Irische Kanonensammlung, Leipzig 1885, LXX). In ambedue le recensioni, l'ultimo autore citato in senso cronologico é un padre delle Chiese insulari: rispettivamente, il siriano Teodoro di Canterbury († 690), e l'irlandese Adomnan di Iona († 704).
Questa differenza consente di osservare come la Collectio Canonum Hibernensis abbia assunto una forma autonoma e si sia adattata alle esigenze del monastero nel cui scriptorium la singola recesione è stata adottata. Tuttavia, a fattor comune, il Libro XLVII rubricato De Penitentia presenta un complesso sistema di canoni penitenziali il cui testo è rappresentato da un agglomerato di brani erscepiti da testi dei Padri e dal Vecchio Testamento che - per quanto culturalmente estranei al diritto penitenziale delle Chiese Celtiche - vengono rielaborati secondo il modello classico della penitenza irlandese.
COLLECTIO CANONUM HIBERNENSIS
Liber XLVII De penitentia (Capitula XX)
Cap. 1. De laude penitentiae.
Agustinus ait: Sicut aqua extinguit ignem, ita penitentia diluit crimina in fontibus lacrimarum, et sicut in tenebris non absque lucerna lumen, sic non potest peccatum absque penitentia aboleri; nam quod peccatum eludit, penitentia reserabit, qui timet Dominum, per penitentiam inlustratur, o penitentia, quae peccata Deo miserante dimittis et paradysum reseras, quae contritum sanas hominem et tristem exhilaras, de interitu reuocas, statum restauras, honorem renouas, fiduciam reformas, gratiam abundantiorem effundis, o penitentia, quid de te noui referam? Omnia ligata tu reseras, omnia aduersa tu mitigas, omnia confusa tu lucidas, omnia disperata tu animas, o penitentia, rutilantior auro, splendidior sole, quam non uincat peccatum, poenitentia respuit peccatum auaritiae, horret luxuriam, fugit furorem, firmat amorem, calcat superbiam, linguam continet, conponit mores, odit malitiam, excludit inuidiam.
Cap. 2. De confessione peccatorum.
Agustinus: "Confitemini Domino, quoniam bonus, quoniam in eternum misericordia eius". Remedia, inquit Agustinus, purgandi facinoris, spiritu sancto instituente, discamus, non aliter ueniam posse mereri, nisi nostra facinora Deo iubente fuerimus confessi. Quid enim celat peccator, quod Deo teste commisit, quid erubescit confiteri, qui peccatis non erubuit coinquinari; diluat igitur confitendo, quod peccando confecerat, satisfactione abluat, quod delictorum maculis sordiderat, sit cautior post delictum, qui ante delictum segnior, sequatur bonis actibus Christum, qui malis actibus diabolum sequebatur, non uult Deus ulcisci malitiam eius, qui confiteri delicta persuadet.
Cap. 3. De penitentia peccantium recipienda.
Hieronimus ad Damasum urbis Romae episcopum: 'Inoportuna in euangelio' anus, quae canibus se parem confessa est, 'tandem audiri meruit', excluso conseruis 'ostio; media licet nocte ab amico panes amicus accipit; Deus ipse, qui nullis contra se superari uiribus potest, publicani precibus uincitur, Niniue ciuitas, quae peccato periit, fletibus stetit; Christus in "paradisum" de cruce latronem tulit; Christus, inquam, prodigum filium reuertentem laetum amplectitur; "nonaginta nouem" sanis pecodibus derelictis una ouicula, quae remanserat', inuenta magis 'pastor' gaudet; 'Paulus ex persecutore' uas electionis ' fit oculis carnalibus excecatur, ut mente plus uideat, ut qui uinctos Christi famulos ducebat ad concilium Iudaeorum, ipse postea de' suis 'uinculis gloriaretur'.
Cap. 4. De compendiosa penitentia proficiente.
a. Petrus in Clemente dicit: Unusquisque in sua potestate habet breue aut longum tempus suae penitentiae exigere; et ideo in uobis est, quando uelitis ad nostram uenire mensam, et non in nobis, quibus permissum non est sumere cum aliquo cibum, nisi fuerit prius baptizatus. b. Item alibi: Potest fieri, ut multi temporis negligentiam breuis et assidua reparet diligentia. c. Item: Nullus putet, quod in temporis longitudine documentum conuersionis ostenditur, et non deuotionis ac propositi firmitate, Deo enim manifestae sunt mentes, qui non temporum rationem colligit, sed animorum. d. Iohannes Cassianus: 'Reminiscamur Dauid regis, duo tam grauia' et 'tam immania crimina, uno penitudinis sermone deleta'.
Cap. 5. De penitentia Deo soli confitenda proficiente.
a. Pafnutius in conlatione sua ait: 'Postremo, quis est, qui non possit dicere: peccatum meum cognitum' tibi 'feci' et rel. usque non abscondi, 'ut per hanc' confessionem 'etiam illud' confidenter 'subiungere mereatur: et tu remisisti', usque 'mei. Quodsi uerecundia retrahente reuelare ea coram omnibus erubescis, illi, quem latere non possunt, confiteri, iugi supplicatione non desinas ac dicere: iniquitatem meam ego' cognosco, usque 'feci; qui absque ullius uerecundiae publicatione curare et sine inproperio peccata donare consueuit'. b. Hieronimus: Lacrimas Petri lego, satisfactionem eius non lego. Abluunt ergo lacrimae delictum, quod uoce pudor est confiteri. c. Item in dogmat. eccles.: Sed et secreta satisfactione solui crimina mortalia non negamus, sed mutato prius saeculari habitu.
Cap. 6. De pensandis causis et postea soluendis.
a. Gregorius Romanus: 'Causae pensandae sunt, et tunc ligandi atque soluendi potestas exercenda' est. b. Item: 'Uidenda' quidem 'culpa', et uidenda, 'quae sit penitentia' subsequenda uel subsecuta 'post culpam, ut quos Deus omnipotens per conpunctionem uisitat, illos pastoris sententia' soluat. c. Item alibi dicitur: Nemo gladio percutiat ulcus, quod ferula mederi ualet, nec ferula curare meditetur quisquam, quod gladio percutiendum est.
Cap. 7. De malis praeteritis non nocentibus uere penitentibus.
Agustinus: Non nocent mala preterita, si non placent praesentia, precipue si multis elemosynis fuerint expiata.
Cap. 8. De penitentia cum lacrimis agenda.
a. Dauid: "Lauabo per singulas noctes lectum meum" et reliqua usque inrigabo. b. Item: "Super flumina Babilonis illic sedimus". c. Hieremias: "Quis dabit aquam capiti meo et oculis meis fontem lacrimarum". d. Romani de penitentia dicunt: 'Post ruinas statuitur, ut abbas' penitentiam prouideat, et si fiet 'cum fletu et lamentatione et lugubri ueste' et 'sub custodia', melior 'est penitentia breuis' reddenda, 'quam longa et remissa cum tepore mentis', in qua nihil stricte agitur. e. Origenes: Quod oculis concupiscentibus mundum conspicimus, oculis flentibus penitemus.
Cap. 9. De penitentiae inpossibilitate in dolore.
a. Hieronimus: Age penitentiam, quamdiu poteris agere, cum enim infirmaris, non penitentiam agis, sed dolorem et gemitum conspicis. b. Agustinus: Fructuosa est penitentia, cum tu detestaris uitia, cum enim infirmaris, non tu detestaris uitia, sed uitia tua te detestantur. c. Item: Cum infirmaris, non tu uulnera corporis curas, sed a medico sano curaris, ita uulnera animarum a sano curantur.
Cap. 10. De incerta indulgentia ultimae penitentiae.
a. Agustinus: Qui penitentiam agunt in ultimo spiritu, illis non dico: dimittentur peccata, quia nescio nec praesumo, sed age penitentiam, dum sanus sis, et in hoc securus eris, qui perfecisti peccata tempore, quo potuisti, quia in ultimo spiritu non tu dereliquisti peccata, sed peccata te dereliquerunt. Sed tu dicis: Forte Deus remittet; forte uerum dicis, sed hoc nescio, nam si scirem, prodesse nihil tibi disperarem. Itaque dimitte incertum, tene quod certum est. b. Hieronimus dicit: Penitentiam, quando prodest, age, si enim inter uitam et mortem lamentaueris, nihil certi tenebis, magis enim dolorem intendis, quam ad penitentiam respicis.
Cap. 11. De penitentia agenda etiam in ultimo spiritu.
a. In dogmate eccles.: Penitentia aboleri peccata indubitanter credimus, etiamsi in ultimo uitae spiritu admissor quis peniteat, et publica lamentatione peccata prodantur; quoniam propositum Dei, quod decreuerat saluare, quod perierat, stat immobile, et ideo, quia uoluntas eius non mutatur, siue emendatione uitae, si tempus conceditur ei, siue simplici confessione, si continuo uita extinguitur, uenia peccatorum praesumatur ab illo, quia "non uult Deus mortem" peccatoris, "sed ut conuertatur et uiuat". b. Patricius: Si quis infirmatur, agat penitentiam, etiam ex necessitate, quia misericors est Deus.
Cap. 12. De sacrificio non denegando licet in ultimo spiritu penitentibus.
a. In historia ecclesiastica: Dionisius uero rescribens ad supradictum Fabianum, intexit quandam istoriam dicens: Serapionem quendam fuisse apud Alexandriam, unum ex his, qui lapsi sunt, eundemque sepe deprecatum, ut susciperetur, nec tamen impetrasse, oppressum denique hunc aegritudine, ita ut triduo iam sine uoce prorsus iaceret, paululum uero quarta die respirantem uocasse ad se filiolam suam et dixisse: Quousque me detinetis? Quaeso uos cito aliquis presbiterum roget, ut possim aliquando dimitti. Et cum haec dixisset, rursum sine uoce remansit. Abiit puer cursu ad presbiterum, et noctis tempore infirmabatur presbiter et uenire non potuit, tamen quia praeceptum fuerat, ut lapsis in exitu nemo reconciliationis solatia denegaret, et maxime his, quos prius id rogasse constaret, paruum eucharistiae puero, qui ad se uenerat, dedit, quod infusum iussit seni preberi. Regrediente adhuc puero, antequam ingrederetur domum, rursus Serapion respiciens: ''Redisti'', inquit, ''fili, licet presbiter uenire non potuit, tamen imple, quod tibi praeceptum est, ut possim discedere''. Cumque impleta esset solemnitas, uelut catenis quibusdam uinculisque disruptis, letiorem iam spiritum reddidit. Ex quo constat certissime, huius boni auxilio nullum debere fraudari. b. Sinodus Romana: Tribuitur ergo cum penitentia extrema communio, ut homines huiusmodi uel in suppremis suis a perpetuo exitio liberentur. c. Item Sinodus Romana: Penitentibus etiam in extremo uitae suae spiritu communio non denegetur.
Cap. 13. De loco penitentiae et orationis.
a. Ad templum orauit Ezechias; ad templum deprecabantur tres pueri; ad templum orauit Daniel. Ut Origenes in annalibus Hebreorum ait, Dauid in tabernaculo penitentiam agebat; hinc dicit: "Introibo in domum tuam" et rel. Aron in tabernaculo pro peccatis orabat. b. Agustinus: Quatuor in penitentia consideranda sunt, confessio, locus, tempus, habitus. c. Sinodus dicit: Corrigendi et penitendi locus considerandus est.
Cap. 14. De eo, quid sit ultimus spiritus.
Agustinus ait: Ultimus spiritus est, quamdiu infirmitatis anhelitu quis spirat, quantum temporis spatium trahat, cum enim caro nostra, quae peccati nutrimentis mollita ac crassa fuerat, infirmitatis morsibus laceratur ac attenuatur, remissionem spectat.
Cap. 15. De his, qui penitere non possunt uel respondere communionem.
a. Sinodus Cartaginensis: 'Penitentes, qui leges penitentiae exequuntur, si casu in itinere uel mari mortui sunt, ubi eis subueniri non potuit, memoria eorum' elemosynis, 'orationibus et oblationibus commendetur'. b. Item: Si quis subita morte arreptus fuerit, et penitentiam agere non potuerit, is qui praesens fuit, cui penitentiam confessus consoletur et memoria eius uel oratio uel elemosyna confirmetur.
Cap. 16. De in frenesin uersis.
Sinodus Cartaginensis: 'Is, qui infirmitate penitentiam petit, si casu, dum ad eum sacerdos inuitatus uenit, oppressus infirmitate obmutuerit', siue 'in frenesim uersus fuerit, dent testimonium, qui eum audierunt, et si continuo' crediturus est ire, 'reconcilietur per manus inpositionem, et infundatur ori eius eucharistia, si' autem 'superuixerit, admonetur a supradictis testibus petitionis suae satisfactum, et subdatur statutis penitentiae', quantum 'sacerdos, qui penitentiam' statuerit.
Cap. 17. De eo, quod penitentia moderari non possit, nisi praecesserit confessio.
a. Iacobus ait: "Confitemini peccata uestra alterutrum", quia confessio peccati et magnificentia penitentiae opus est, id est Dei. b. Gregorius: Pro mensura peccati erit et plagarum modus, quia, sicut non possit medicus curationem exercere, nisi egrum manibus oculisue attractauerit ac intuitus fuerit, ita sapiens crimina peccatorum absque confessione sanare non potest; corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio sit ad salutem.
Cap. 18. De anno uno aliquando ad penitentiam sufficiente.
Dominus dicit ad Iob de turbine: Per angelos meos et per sedem regni mei anima, quodsi pro unius anni spatium emendationis fecisses in saeculo, numquid tibi priora, id est crimina commemorassem, Iob namque peccata adulescentiae quaeritur.
Cap. 19. De penitentia unius diei sanante hominem.
Gregorius: 'Ecce transit omne, quod agitis, et sine ulla momenti interpositione, uolentes nolentesque' preparatum curatur, 'quod relinquitur', si tu cognoscis peccatum, Deus ignoscit, a mane usque ad uesperum mutatur tempus.
Cap. 20. De inpositione manus super penitentes in tempore quadragesimae et quod ipsi sepeliant mortuos, quod et genua flectant a pascha usque ad pentecosten.
Sinodus Romana: 'Omni tempore ieiunii penitentibus manus imponatur a sacerdotibus; mortuos ecclesiae penitentes efferant et sepeliant, poenitentes etiam diebus remissionis genua flectent'.
